ΚΑ΄ Παύλεια: Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο
Υπομονή και καρτερία στη σύγχρονη εποχή
κατά τον Απόστολο Παύλο
Αντωνιάδειος Λέσχη Γραμμάτων και Τεχνών Δήμου Βεροίας Παρασκευή 26 Ιουνίου 2015

Χαιρετισμός

Έπειτα από μια μακρά περίοδο, που ξεκινάει από τη δεκαετία του 1960, πολλαπλής αμφισβήτησης και απαξίωσης της ηθικής, που εκδηλώθηκε ως σεξουαλική απελευθέρωση, ευδαιμονισμός, μηδενισμός και άλλα παρόμοια, η σύγχρονη φιλοσοφική και θεολογική σκέψη φαίνεται να ανακαλύπτει και πάλι την αξία της ηθικής για τη ζωή του ανθρώπου. Η θεολογία που υπό την επίδραση του υπαρξισμού και του περσοναλισμού αναπτύχτηκε στους κόλπους της ρωσικής Διασποράς, ιδιαίτερα στη Γαλλία, και που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και για την ανάπτυξη ανάλογης θεολογικής σκέψης στην Ελλάδα, έφτασε συχνά στην ταύτιση της ηθικής με τον ηθικισμό υποτιμώντας έτσι τη σημασία της πρώτης και καθιστώντας την ανυπόλυπτη.
Όμως στο πλαίσιο της οικονομικής και γενικότερης κρίσης, που διέρχεται η κοινωνία παγκόσμια, διαπιστώνεται μια δυναμική επιστροφή της ηθικής, και, μάλιστα, όχι πλέον ως θεωρητική απλώς σύλληψη, ως ένας κλάδος της φιλοσοφικής σκέψης, αλλά και γενικότερα στον δημόσιο χώρο διαπερνώντας ως εφαρμοσμένη ηθική ή βιοηθική ποικίλα πεδία της δραστηριότητας του ανθρώπου, όπως την επιστήμη, την έρευνα, την ιατρική, την εργασία, τα μέσα επικοινωνίας.
Από την άποψη αυτή θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η ηθική ανακλύπτει ξανά τις βιβλικές της ρίζες, καθώς ήδη από την εποχή των προφητών της Παλαιάς Διαθήκης η κριτική κατά του πολυθεϊσμού και της ειδωλολατρίας εκδηλώνεται συχνά ως ηθική και κοινωνική κριτική. Δεν είναι το αίσθημα κοινωνικής δικαιοσύνης που υπαγορεύει το περιεχόμενο του προφητικού κηρύγματος, αλλά ο κίνδυνος που διαφαίνεται για τον μονοθεϊσμό από την πρόσληψη των κοινωνικών δομών της Χαναάν. Για τους προφήτες ο Κύριος δεν είναι ο αποκλειστικός θεός του Ισραήλ, αλλά θεός όλων των λαών και ρυθμιστής της παγκόσμιας ιστορίας. Η επέμβαση του Κυρίου στην ανθρώπινη ιστορία εκδηλώνεται με την εκλογή ενός λαού, ο οποίος θα κληθεί να παίξει έναν ειδικό ρόλο στο σχέδιό του για την ανθρωπότητα. Η ειδική σχέση του Θεού με τον Ισραήλ καθορίζεται από μια συμφωνία, τη διαθήκη, που προβλέπει δικαιώματα και υποχρεώσεις και για τα δύο συμβαλλόμενα μέρη. Όμως η αυξανόμενη κοινωνική αδικία και καταπίεση που επικρατεί στον Ισραήλ σημαίνει για τους προφήτες απόρριψη της διαθήκης και ισοδυναμεί, παρά την προσφορά θυσιών στον αληθινό Θεό, με ειδωλολατρία. Μέσα από πλήθος παραδειγμάτων επιχειρούν οι προφήτες να διαλύσουν τις ψευδαισθήσεις των ακροατών τους για ασφάλεια και ευημερία, οι οποίες γεννιούνται από την εσφαλμένη κατανόηση της διαθήκης. Έτσι, στην πεποίθηση του λαού ότι η συνεπής προσφορά θυσιών προς τον Κύριο τους εξασφαλίζει την ατιμωρησία, οι προφήτες δεν διστάζουν να διακηρύξουν την πλήρη απόρριψη της λατρείας από τον Θεό, αντιπροτείνοντας ταυτόχρονα την άσκηση της δικαιοσύνης: «Προσφορά αγάπης θέλω και όχι θυσιών, επίγνωση του Θεού παρά ολοκαυτώματα» (Ωση 6:6), βεβαιώνει ο Θεός με το στόμα του προφήτη Ωσηέ. Επίγνωση του Θεού στην προκειμένη περίπτωση δεν σημαίνει βαθιά θεογνωσία ή φιλοσοφικό ενδιαφέρον για την εξιχνίαση του μυστηρίου του Θεού, αλλά δυνατότητα να αναγνωρίσει ο λαός την παρουσία του Θεού στην ιστορία του. Η μη αναγνώριση της παρουσίας του Θεού στην Ιστορία ισοδυναμεί με την παραδοχή ότι αυτός δρα και ενεργεί στον χώρο του μύθου και επομένως αδιαφορεί για την πορεία των ανθρωπίνων πραγμάτων. Στόχος της λατρείας σε αυτήν την περίπτωση είναι ο εξευμενισμός της θεότητας με θυσίες για την επίτευξη ατομικών επιδιώξεων και όχι η συνεργασία με τον Θεό για την απαλλαγή του κόσμου από το κακό. Έτσι, όμως ο Κύριος εξομοιώνεται με τους διάφορους θεούς των μυθικών αφηγήσεων και η προσφορά λατρείας σε αυτόν είναι ειδωλολατρία. Στην ίδια γραμμή σκέψης κινείται και ο προφήτης Ιερεμίας, ο οποίος, επιπλήττοντας τον βασιλιά Ιωακείμ για την εγωκεντρικότητά του και την άδικη διακυβέρνηση του λαού του, καταλήγει: «Δεν είναι αυτό συνέπεια του ότι εσύ δεν γνωρίζεις εμένα; λέει ο Κύριος» (Ιερ 22:16). Έξι αιώνες αργότερα ο απόστολος Παύλος θα συμπληρώσει στην Προς Κολοσσαείς Επιστολή του την παραπάνω εξίσωση. Αν ο εγωκεντρισμός, η κύρια πηγή της κοινωνικής αδικίας, ισοδυναμεί με άγνοια του Θεού, άρα η πλεονεξία, η κύρια έκφραση του εγωκεντρισμού, ισοδυναμεί με ειδωλολατρία (Κολ 3:5).
Σήμερα όμως προβάλλει ένας ακόμη μεγαλύτερος από την ειδωλολατρία κίνδυνος, καθώς, αν το αίτημα για επιστροφή της ηθικής που εμφανίζεται ως επιτακτικό για τη σωτηρία του αξιακού συστήματος της πολιτισμένης ανθρωπότητας δεν στηριχτεί σε ασφαλείς βιβλικές βάσεις κινδυνεύει να μετατραπεί σε πολύ χειρότερη φούσκα από εκείνη της περίφημης επιστροφής του Θεού της δεκαετίας του 1990 και να εξελιχθεί σε βόμβα που θα ανατινάξει το ίδιο το σύστημα που υποτίθεται ότι θέλει να προστατεύσει. Σήμερα, για παράδειγμα, στο πλαίσιο του νέου πολιτικού και οικονομικού μοντέλου, καταβάλλεται προσπάθεια αποσύνδεσης του προβλήματος της φτώχειας από εκείνο της εκμετάλλευσης. Έτσι, διαπιστώνεται μια τάση ενοχοποίησης σύνολης της ανθρώπινης ύπαρξης και του δημόσιου βίου σε όλες τις εκφάνσεις του. Ο όποιος απελευθερωτικός αγώνας σήμερα δεν στοχεύει πλέον στην ανατροπή των καταπιεστικών καπιταλιστικών δομών, αλλά στρέφεται ενάντια στον ίδιο τον πολίτη, ο οποίος υποτίθεται ότι εκμεταλλεύτηκε τις κοινωνικές δομές, αμάρτησε και οδηγήθηκε στη φτώχεια. Και εφ’ όσον η κατάσταση στην οποία βρίσκεται περιγράφεται με ηθικούς και όχι οικονομικούς ή πολιτικούς όρους, ως μοναδική οδός λύτρωσης από την φτώχεια προτείνεται ο εθελούσιος περιορισμός των όποιων εργασιακών ή άλλων κοινωνικών δικαιωμάτων του. Τόσο το στοιχείο της ενοχής όσο και της τιμωρίας είναι εμφανή στο νέο μοντέλο που προβάλλεται και που επιχειρεί να διαμορφώσει μια νέα κοινωνική ηθική στις μέρες μας. Και είναι προφανές ότι για την περιγραφή αυτής της νέας κοινωνικής ηθικής υπάρχει ο κίνδυνος να χρησιμοποιηθεί, για μιαν ακόμη φορά στην ιστορία, η Βίβλος, στην καλβινιστική εκδοχή ερμηνείας της, όπου οι έννοιες “μετάνοια”, “ασκητικότητα”, “υπομονή” και “καρτερία” δεν κατανοούται ως μέσα απελευθέρωσης του ανθρώπου από το κακό, αλλά ως απόλυτες ηθικές αξίες που λειτουργούν τελικά ως δεκανίκια του καταρρέοντος πολιτικοοικονομικού συστήματος.
Έτσι, η Εκκλησία –ο αυθεντικός ερμηνευτής της Γραφής– βρίσκεται και πάλι αντιμέτωπη με μια νέα πρόκληση, ώστε να κινηθεί ανάμεσα στις συμπλιγάδες και να μην επιτρέψει παραχάραξη της αλήθειας της σε ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα. Πιστεύοντας ότι το παρόν συνέδριο αυτόν ακριβώς τον στόχο θέλει να υπηρετήσει συγχαίρω τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής για την πρωτοβουλία τους και εύχομαι πλήρη επιτυχία στις εργασίες του!

Καθηγητής Μιλτιάδης Κωνσταντίνου
Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.